kaleta zachowanie się zwierząt - cz.2, książki
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
4
Behawlor
Badanie adaptacji zachowania do warunków środowiskowych można
najlepiej prześledzić, obserwując zwierzęta żyjąccw warunkach ekstremalnych
- na pustyniach i w rejonie arktycznym. W obu przypadkach podstawową
trudność dla zwierzęcia stanowią warunki termiczne, związane nie tyle z mak
symalną temperaturą otoczenia, ile z jej okresowymi i dobowymi wahaniami.
W rejonach arktycznych np. zmiany temperatury w ciągu roku osiągają 20-60°C,
natomiast na pustyniach w ciągu doby temperatura może wahać się o l(Mł5°C
(Hardy, 1972).
W warunkach tych nieco inne kłopoty mają zwierzęta zmiennocieplne
i stałocieplne. Generalnie jednak można powiedzieć, że w środowisku pustyn
nym chodzi z jednej strony o zabezpieczenie się przed przegrzaniem i odwod
nieniem, z drugiej (zwłaszcza u gatunków zmiennocieplnych) - o zachowanie
odpowiedniej ilości ciepła w czasie chłodnej nocy. Na terenach arktycznych
zwierzęta muszą uchronić się przed oziębieniem i zamarznięciem. W obydwóch
strefach dużym problemem może być zdobycie pokarmu.
W warunkach ekstremalnych podstawową strategią behawioralną jest odpo
wiednie dostosowanie rytmu aktywności do zmian zachodzących w otoczeniu
(Hamilton, 1973). Wiąże się to z zasygnalizowaną w rozdziale 2 ogólnie regu
lacyjną funkcją behawioru. Zwierzęta unikają najdrastyczniejszych warunków
termicznych, chroniąc się przed Słońcem w cieniu lub przed chłodem w norach
i innych kryjówkach. U pustynnych zwierząt nomadycznych mogą nastąpić
czasowe przerwy w aktywności, wymuszone groźbą przegrzania. Na przykład,
dla szarańczy dłuższy lot w temperaturze 38°C jest niemożliwy ze względu
na szybkie zwiększanie się ciepłoty ciała w czasie aktywności do letalnego
poziomu 45°C. Dlatego też owady te co jakiś czas wypoczywają i przywracają
temperaturę ciała do normalnego poziomu (Hardy, 1972).
Nieco inny typ przystosowania behawioralnego wykazują saharyjskie
mrówki pustynne z rodzaju
Cataglyphis.
Są one wśród owadów prawdziwymi
championami w znoszeniu wysokiej temperatury - potrafią poruszać się na
powierzchni o temperaturze dochodzącej do 70°C, a ich ciała ogrzewają się do
a przystosowanie
• do otoczenia
91
poziomu przekraczającego 50°C. Mrówki te poruszają się jednak z ogromną
prędkością (1 m/sek.), co ogranicza ekspozycję owadów na działanie Słońca,
a jednocześnie ułatwia oddawanie ciepła przez konwekcję (Wehner i in., 1992).
Podobną strategię stosuje suseł pustynny -
Ammospermophilus leucurus,
który
dosłownie przebiega między „strefami cienia", po drodze pospiesznie żerując
i rozglądając się za ewentualnym drapieżnikiem (Chappell i Barholomew, 1981).
Charakter przystosowania behawioralnego ma również wiele migracji sezo
nowych. U ptaków przebiegają one między północnymi a południowymi kon
tynentami globu. Zwierzęta unikają tym samym zimy na północy, nie chodzi
tu jednak głównie o warunki termiczne, lecz raczej o drastyczne niedobory
pokarmu, które występują w tym czasie (Bright, 1993). U ptaków występują
także migracje krótsze (w ramach jednej strefy klimatycznej), które wynikają
z lokalnego braku pokarmu lub wody. Dzięki możliwości poruszania się na
większych dystansach ptaki radzą sobie nieźle w środowisku pustynnym
(Pough i in., 2002).
Krańcowo odmiennym sposobem przystosowania się do ekstremalnych
warunków i związanych z nimi niedoborami pokarmu jest przejście tego trud
nego okresu w stanie uśpienia. Niektóre drobne ssaki z grupy owadożernych,
gryzoni i nietoperzy, żyjące na półkuli północnej, zawsze w tym samym okresie
-jesienią wchodzą w stan
hibernacji właściwej
lub
obligatoryjnej.
Inne reagują
w ten sposób nieregularnie na niedobory pokarmu i na spadek temperatury
poniżej pewnego punktu. Jest to
hibernacja fakultatywna.
Duże zwierzęta dra
pieżne, jak np. niedźwiedzie czy borsuki, zapadają w zimowy
letarg,
natomiast
uzimujących gadów obserwuje się
odrętwienie
(Lawrence, 1995).
Hibernacja właściwa poprzedzana jest okresem intensywnego żerowania
dla zgromadzenia odpowiedniej ilości substancji zapasowych w postaci spe
cjalnego tłuszczu. Przebiega ona w kryjówce dobrze izolowanej od otoczenia.
U niektórych gatunków zapadanie w sen trwa kilka dni poprzez serię „próbnych
drzemek", u innych - w ciągu kilku godzin. Hibernacja często nie ma charak
teru ciągłego, lecz jest „rwana". Zwierzęta budzą się kilka razy na pewien czas
(w skali od godzin do dni). Wówczas też następuje wydalanie, a czasem zjada
nie zgromadzonego w norze pokarmu (Hardy, 1972).
W czasie hibernacji właściwej do wielkości minimalnej (1/70) maleje tempo
przemiany materii, liczba oddechów i uderzeń serca, temperatura ciała jest tylko
nieznacznie wyższa od temperatury otoczenia. Wyhamowaniu ulega także
funkcjonowanie niektórych gruczołów wydzielania wewnętrznego. Jednak hiber
nujące zwierzęta zaopatrzone są w fizjologiczny mechanizm kontrolny. Jeśli
temperatura otoczenia niebezpiecznie spada, zostaje zaktywizowane tempo
przemiany materii albo zwierzęta te budzą się (Kayser, 1961).
92
Odrętwienie u gadów różni się od właściwej hibernacji brakiem owego
mechanizmu kontrolnego. W procesie zasypiania i budzenia się zwierzę jest
pasywne i ściśle uzależnione od wahań temperatury. Jednak gady, podobnie jak
ssaki, poszukują do zimowania nor, jam, wykrotów itd. (często zresztą wielu
przedstawicieli jednego gatunku gromadzi się w tych miejscach). Faza odrę
twienia u zwierząt zmiennocieplnych może być bardzo długa. U północnoame
rykańskiego węża
Thamnophis sirtalis
w Kanadzie przeciąga się ona na niemal
osiem miesięcy - od października do połowy maja. Ma doniosłe konsekwencje
dla biologii tego gatunku, a zwłaszcza dla jego cyklu rozrodczego. Kopulacja
odbywa się zaraz po wyłonieniu się wężów z nor, a wówczas poziom hormo
nów płciowych zarówno samczych, jak i samiczych jest niski. Także gamety
tworzone przez osobniki obu płci nie są należycie rozwinięte. Aktywność
płciowa u
Thamnophis sirtalis
jest więc rozkojarzona z cyklem hormonalnym
(Crews, 1987).
Odpowiednikiem hibernacji jest
estywacja,
która przebiega w warunkach
wysokiej temperatury i suszy. Dla wielu zwierząt (niektóre mięczaki, ryby i ssaki)
pokarm jest wówczas niemożliwy do zdobycia i przespanie tego trudnego okresu
staje się praktycznie jedynym sposobem przetrwania.
Oprócz termoregulacji behawioralnej związanej z aktywnością spotykamy
jeszcze inne rodzaje zachowań, mające znaczenie przystosowawcze w wyżej
omawianych warunkach środowiskowych (Hamilton, 1973; Gautier-Pithers
i Dagg, 1981; Kaleta, 1998; Pough i in., 2002):
1. Powiększanie i zmniejszanie powierzchni ciała
Dodatkowe powierzchnie pozwalają w razie konieczności szybciej pozbyć
się nadmiaru ciepła albo wręcz przeciwnie - ciepło to pozyskać. W klimacie
gorącym dobrym przykładem takich dodatkowych powierzchni są uszy słonia
afrykańskiego (którymi może się wachlować).
W klimacie chłodnym ograniczanie powierzchni widoczne jest np. u lisa
polarnego
(Alopex lagopus)
w czasie snu. Jego zwinięte w kłębek ciało przy
pomina kulę, a w dodatku przykrywa się - niczym kołdrą - gęsto owłosionym
ogonem.
2. Eksponowanie ciała
Obserwowane jest ono zarówno u zwierząt zmiennocieplnych (np. jasz
czurki), jak i stałocieplnych (naczelne). Wiąże się z przyjęciem takiej pozycji
ciała, przy której jak najszybciej się ogrzewa. U małp jest to na przykład ekspo
nowanie w kierunku Słońca części ciała nieowłosionych lub słabiej owłosionych,
jak choćby dłoni.
93
Rysunek 8. Jedna z behawioralnych strategii ochrony przed operacją słoneczną - osłanianie się
ogonem u wiewiórki ziemnej kapskiej (za Pough i in., 2002)
3. Użycie osłony
Wiewiórka ziemna kapska
(Xenus inauris)
niczym parasolem osłania ciało
przed operacją słoneczną (rys. 8).
4. Zmiana barwy
Jasna barwa powierzchni ciała powoduje odbijanie promieni słonecznych,
natomiast ciemna - pochłanianie ich. Strategia zmiany barw obserwowana jest
u zwierząt zmiennocieplnych. Jeden z jej mechanizmów to obserwowana u nie-
94
których jaszczurek zmiana ciemniejszej barwy, występującej rano, na jaśniejszą
w południe.
5. Zmiana położenia sierści/piór
Gdy sierść/pióra są położone, pełnią funkcję izolacyjną, natomiast gdy są
nastroszone - ochładzają. Ten typ termoregulacji behawioralnej jest doskonale
widoczny u kondorów i sępów, które w zależności od konieczności stroszą lub
kładą kryzę składającą się z długich piór, okalających szyję.
6. Ziajanie
U psa domowego, nie posiadającego w zasadzie gruczołów potowych, wystę
puje zachowanie, które umożliwia oddawanie ciepła z jamy śluzowej otwartego
pyska przy jednoczesnym wykonywaniu przez zwierzę szybkich oddechów.
Analogiczne zjawisko występuje u żyjących na półpustyniach i pustyniach
antylop, z tym że „ziajanie" odbywa się poprzez nozdrza (Estes, 1991).
7. Taplanie się w błocie
Dla dużych ssaków, o powierzchni ciała pokrytej rzadkim włosem (świnio-
wate, hipopotamy, nosorożce), kąpiele błotne są znakomitym środkiem wspo
magającym termoregulację. Na ich ciele odkłada się bowiem warstwa izolacyjna
z przyschniętego błota.
8. Ograniczone wydalanie moczu
Mocz wydalany jest rzadziej, w postaci zagęszczonej. Zjawisko obserwowane
jest u wielu gatunków zarówno kopytnych, jak i gryzoni, żyjących na półpusty
niach i pustyniach.
9. Termoregulacja socjalna
Tulenie się do siebie w czasie hibernacji obserwowane np. u niektórych
gryzoni sprzyja zahamowaniu utraty ciepła. Wielbłądy
{Camelus dromedarius)
też wypoczywając, leżą tuż obok siebie, ale tym razem chodzi o ograniczenie
dostępu ciepła słonecznego do powierzchni ciała.
10. Pobieranie pokarmu
Żyjące na pustyniach ssaki kopytne zadowalają się praktycznie wszystkimi
rodzajami roślin. W związku z tym np. u wielbłądów (rodzaj
Camelus)
uformo
wały się ewolucyjnie grube wargi, które umożliwiają mu bezpieczne ogryzanie
roślin o szorstkich, włoskowatych liściach. Lis polarny żyjący na arktycznej tun
drze też wykorzystuje wszystkie możliwe rodzaje pokarmu zwierzęcego i roślin
nego, chętnie zjada padlinę, a w skrajnych przypadkach nawet własne odchody.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]